ο ρεμπέτης, ο «μάγκας»

kittaro blog |
Μπορεί συνειδητά να απέχω από τα τηλεοπτικά δρώμενα, όμως αυτό δε μου στερεί τη δυνατότητα να αντιληφθώ πως όλο και περισσότερο προβάλλονται άνθρωποι που ασπάζονται παρωχημένες, παλαιολιθικές απόψεις και πλασάρονται ως πρότυπα. Υποκείμενα που κυκλοφορούν με ένα ρόπαλο επ’ ώμου κι επιθυμούν να επιβάλουν τα πιστεύω τους. Άνθρωποι από κάθε ηλικιακό φάσμα που αυτοαποκαλούνται ρεμπέτες και θεοποιούν κάποιους από αυτούς.

Στο σημείο αυτό, να ανοίξω μια παρένθεση και να επισημάνω πως, γνωρίζω ότι το ρεμπέτικο είναι το πέμπτο στοιχείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς που εγγράφει η χώρα μας στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο της: Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας (UNESCO, 2003).

Όπως γνωρίζω και το τι ακριβώς είχε πει ο Χατζιδάκις για το «ρεμπέτικο», σ’ εκείνη την περίφημη διάλεξη του το 1949 στα 24 του μόλις χρόνια.

Καθώς ακόμα και πως ξεσπάθωσε ο Καραγάτσης κατά του ρεμπέτικου. «Η πελατεία ρουφάει την τσιγαριά με λαίμαργα χείλια. Θολός καπνός κι’ οσμή ινδικής καννάβεως πλανιέται στην ατμόσφαιρα. Βαίνομεν ολοταχώς προς γενικήν μαστουροποίησιν. Το φεγγάρι στον ουρανό, αν δεν ήταν φαλακρό, θα τραβούσε τα μαλλιά του.»

Εδώ όμως, δε μιλάμε για καμία μουσική διαδρομή, για κανένα μουσικό υπόβαθρο, πέρα από κάποια ακούσματα, γνώριμα ή μη. Δε μιλάμε καν για αυτό το τραγούδι των εξαθλιωμένων ανθρώπων που γίνεται το γνήσιο τραγούδι μιας πόλης, κι αργότερα μετεξελίσσεται στο γνήσιο λαϊκό ελληνικό τραγούδι. Μιλάμε, αποκλειστικά και μόνο για μια κακοποιητική στάση ζωής, για την παραβατική τους συμπεριφορά, και την κατάπτυστη κοσμοθεωρία τους, την οποία και θεωρούν θέσφατο, περιθωριακοί, απολίτιστοι, αμόρφωτοι τύποι μέχρι και σήμερα, και κάποια μέσα που επιχειρούν μαζί με αυτούς να μας την επιβάλουν. Και στο σημείο αυτό, αφού έγιναν οι απαραίτητες διευκρινήσεις, κλείνει η παρένθεση.

Το στερεότυπο του «μάγκα» της εποχής αποτυπώνεται στο μικρόκοσμο μας. Αυτό αλλάζει σταδιακά, μεταξύ άλλων και μέσα από το ρεμπέτικο, και ο «μάγκας» είναι πια ο λαϊκός άνθρωπος που ξέρει να γλεντάει και να ζει καλά, που ξηγιέται μόρτικα, και που σιγά-σιγά μετουσιώνεται ακόμη περισσότερο ο απαίδευτος, αμόρφωτος, αγράμματος, ακαλλιέργητος, αστοιχείωτος άνθρωπος, προς τον ικανό και τον καπάτσο, με σαφώς εύφημες αναφορές ως κάτι το θετικό.

Να είσαι άντρας, σωματικά ευμεγέθης, με λειψό μυαλό και αισθήματα κυριαρχίας αλλά και διαπόμπευσης του διαφορετικού, είναι σήμερα η «μαγκιά» που επικρατεί, και οφείλεις να υιοθετήσεις. Γιατί αν δεν είσαι «μάγκας», τότε είσαι ένα θηλυπρεπές παράσιτο, που αξίζεις την περιφρόνηση και την κατακραυγή. Διάλεξε, ή άντρας και «μάγκας» της κοινωνίας ή μίασμα που υποστηρίζει κάποια κατάπτυστη διαφορετικότητα. Στην εποχή μας οι «μάγκες» ρεμπέτες θεωρούνται πόλος έλξης ψέλλισε κάποιος(!)

Τον απαίδευτο νου μπορείς εύκολα να τον διακρίνεις. Σε μορφωμένους, σοβαρούς, καλοντυμένους, που έχουν δύναμη, φήμη κι αξιώματα ανθρώπους ή και σε αμόρφωτους, κακοντυμένους, χωρίς καμία κοινωνική θέση. Μπορεί να είναι ο γονιός, ο φίλος ή ο γείτονας σου. Θα προσποιείται πως γνωρίζει τα πάντα και θα εκφράζει τη γνώμη του επί παντός επιστητού. Θα γίνεται πικρόχολος και χαιρέκακος, ευχόμενος μέχρι και θάνατο σε όσους δεν συμφωνούν με τα δικά του πιστεύω, αλλά δε θα επιτρέπει σε κανέναν να αγγίξει ή να θίξει τη δική του κοσμοθεωρία και «μαγκιά».

Οι «μάγκες» απαξιώνουν το χρήμα, την ευημερία και την οικονομική ανάπτυξη, θεωρώντας τα φορέα δυστυχιών μόνο και τίποτε άλλο. Σε μεγαλύτερο όμως βαθμό, στο μέγιστο βαθμό, απαξιώνουν τα γράμματα, την παιδεία και την εκπαίδευση. «Τα παιδιά δεν πρέπει να παίζουν, πρέπει να συνεισφέρουν και να εργάζονται. Τα σχολεία δεν έχουν να τους μάθουν τίποτα. Είναι χαμένος χρόνος και πεταμένα χρήματα» και άλλα τέτοια φαιδρά, ακούς από το στόμα τους συχνά. Παρ’ όλα αυτά το κακό δε σταματά εδώ, μόλις ξεκινά. Αν δε θέλει λοιπόν κάποιος να φαντάζει άθλιος για αυτούς, πρέπει να είναι ή να γίνει «μάγκας».

Όπως αντιλαμβάνεστε, η πνευματική ένδεια, είναι αυτή που τους στιγμάτισε και τους κατέτασσε στο περιθώριο, πολύ πριν ασπασθούν οποιαδήποτε ιδεολογία, και παραμένοντας εκεί προσπαθούν για την κοινωνική τους «άνοδο» σε μια παρακμιακή κοινωνία η οποία τους αποδέχεται και τους χωρά. Από τα ελάχιστα πράγματα που επικροτούν αυτοί οι «μάγκες», αποτυπώνονται ξεκάθαρα στα ρεμπέτικα τραγούδια της πρώτης περιόδου, τα οποία αναφέρονται σχεδόν αποκλειστικά στη φυλακή και το χασίς, παραπέμποντας σε έναν κόσμο, που στο ελάχιστο δε συμπορεύεται με των υπολοίπων.

Μέχρι το 1953, το ρεμπέτικο συνεχίζει να εκφράζει το περιθώριο, έχοντας όμως διευρυνθεί οι κοινωνικές τάξεις στις οποίες απευθύνεται. Οι φυλακές και οι τεκέδες ήταν κάποιοι από τους χώρους όπου η μουσική αποτελούσε ένα μέσο διεξόδου για τα κατώτερα αυτά στρώματα ενάντια στη κυρίαρχη, «ανώτερη κουλτούρα που προσπαθεί να τους επιβληθεί». Οι χώροι αυτοί είναι περιθωριοποιημένοι εξ’ ορισμού. Όμως η φυλακή για τους «μάγκες», ήταν η επιβεβαίωση του θάρρους τους.

Η θεματική των ρεμπέτικων, εκφράζει απόλυτα τον τρόπο που ζουν και φέρονται οι «μάγκες». Γλαφυρά περιγράφουν τα μέρη, τις συνήθειες αλλά και τις σχέσεις των κατώτερων αυτών λαϊκών στρωμάτων, που συγκεντρώνονται σε συγκεκριμένες γειτονιές, ζώντας με εντελώς διαφορετικό τρόπο από αυτόν των αστικών οικογενειών και των λοιπών νοικοκυραίων.

Ο «μάγκας» άντρας άλλωστε είναι βέρος αρσενικός, και δε χωρά καμία αμφισβήτηση σε αυτό. Και αυτός ο χαρακτηρισμός στο μικρόκοσμο τους σημαίνει, πως θα πίνει και θα διασκεδάζει όπως, όσο, όπου και όποτε του γουστάρει, ότι θα έχει εξωσυζυγικές ερωτικές σχέσεις, και ότι θα επιβάλλεται αποκλειστικά με τη βία, στα μέλη της οικογένειας του, και όχι μόνο.

Ο γάμος η οικογένεια και τα παιδιά, εκτός από βάρος, θεωρούνταν ένα μικροαστικό ιδανικό που δεν ενδιέφερε καθόλου τους «μάγκες». Δεν είναι τυχαίο πως ο γάμος δεν αναφέρεται συχνά στα ρεμπέτικα τραγούδια. Κι αυτό επειδή ο τρόπος που ζουν οι «μάγκες» είναι ελεύθερος και αντισυμβατικός, και κατά συνέπεια, τον αντιμετωπίζουν ως ένα είδος σκλαβιάς και περιορισμού καθώς ο γάμος για τον «μάγκα» αποτελεί μια κατάσταση που δεν του προσφέρει καμία ικανοποίηση αφού όχι μόνο καταπιέζεται, αλλά και αναγκάζεται να αλλάξει τον τρόπο ζωής του.

Η βάναυση, επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά έναντι των αδύναμων μελών της οικογενείας τους είναι εδραιωμένη στην κοινωνία γύρω τους. Βλέπουν αμόρφωτους πατεράδες να κακοποιούν τις μάνες τους, να πετούν τα αδέρφια τους στο δρόμο, και υποσυνείδητα γαλουχούνται με αυτό το αντρικό πρότυπο.

Αυτός ο αβδηρίτης, αμόρφωτος τενεκές, είναι εκείνος που κομίζει όλα τα καλά στοιχεία, και φυσικά, όλα τα υπόλοιπα μέλη, αποκλειστικά και μόνο, όλα τα αρνητικά. Ενώ αυτός βρίσκεται και δρα στο φυσικό του δίκαιο απλώς επειδή είναι «μάγκας», όλα τα υπόλοιπα μέλη της οικογενείας, είναι τοποθετημένα αυτόματα στην πλευρά του λάθους, καθώς έτσι έχει αποφανθεί ο «μάγκας».

Η πρακτική αυτή, είναι ξεκάθαρα σκόπιμη μέχρι ένα βαθμό. Οι λόγοι είναι πολλοί και διάφοροι. Για παράδειγμα, αν μία γυναίκα έχει μόνο αρνητικά χαρακτηριστικά, η βίαιη αντίδραση του «μάγκα» άντρα απέναντι της, όχι απλά δικαιολογείται, αλλά και νομιμοποιείται. Όπως επίσης και αν ο πατέρας προσβληθεί από τον γιο του, αυτό αποτελεί αφορμή για να απομακρυνθεί (ανεξαρτήτου ηλικίας) από την οικία του, και αέναο εμπόδιο για την επιστροφή του στο σπίτι, ακόμη και αν ζητήσει γονυπετής συγγνώμη. Η δήθεν κοινωνική καταξίωση του «μάγκα» πατέρα είναι αυτή που του επιτρέπει να μη συγχωρεί, αντίθετα με τη μάνα που πρέπει να ανέχεται τα πάντα.

Μια μάνα που ο «μάγκας» αυτός, με το πρόσχημα ότι το κυρίαρχο καθήκον της είναι η μητρότητα και η αναπαραγωγή, την περιορίζει στην οικία τους, και δεν της επιτρέπει οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα. Μοιραία, ζώντας περιορισμένες και σε αυστηρά πλαίσια, μετατρέπουν τα παιδιά τους -ειδικά τους γιους τους- σε επίκεντρο της ζωής τους. Άλλωστε την πορεία των κορών τους τη γνωρίζουν ήδη και είναι σαν τη δική τους προδιαγεγραμμένη. Θα υπηρετούν και αυτές μελλοντικά κάποιον «μάγκα». Το μόνο που αναμένεται να κάνουν είναι να προσέχουν ότι οι κόρες δε θα χαλάσουν και δε θα ξεχαρβαλωθούν.

Κάτι που οφείλει να κάνει και ο «μάγκας» αδελφός. Ο οποίος δικαιωματικά μπορεί και ο ίδιος να ζει στο περιθώριο, αλλά θεωρεί καθήκον του να διατηρήσει την παρθενιά της αδελφής του ακέραιη. Όσο η αμόλυντη της οικογένειας κομίζει αυτή την ιδιότητα, προστατεύεται η ακεραιότητα όλης της οικογένειας, ενώ στην αντίθετη περίπτωση θεωρείται ότι έχει υποστεί τον εξευτελισμό. Το ότι ο γιος είναι περιθωριακός δεν έχει καμία σημασία, γιατί η αξιοπιστία στην κοινωνία τους μετριέται από την τιμή των γυναικών. Έτσι, και αυτός ο «μάγκας», φροντίζει ώστε η ηθική της οικογένειας να διατηρείται, εξασφαλίζοντας την κοινωνική παρέκκλιση ως δικαίωμα μόνο για τον εαυτό του.

Άλλο αναφαίρετο δικαίωμα που έχουν οι «μάγκες», είναι να σουλατσάρουν δημοσίως με τις «γκόμενες» τους για να τις δούνε όλοι και να διακριθούν κοινωνικά. Οι «γκόμενες» επιδεικνύονταν δημοσίως και οι ρεμπέτες φρόντιζαν να είναι στολισμένες σαν λατέρνες, ώστε οι άλλοι να καταλάβουν ότι οι «μάγκες» είχαν χρήματα και μπορούσαν να τα ξοδεύουν για τις γυναίκες τους, ήταν και κουβαρντάδες δηλαδή.

Όμως, σε όποια κατηγορία και αν ανήκουν οι γυναίκες, κοινό τους χαρακτηριστικό είναι η υποταγή και η τυφλή υπακοή στον άντρα «μάγκα». Με τον τρόπο αυτό δεν επιβεβαιωνόταν μόνο η κατωτερότητα των γυναικών αλλά και ο ανδρισμός του «μάγκα». Η βία θεωρείται από τους «μάγκες» ως ένα μέσο επιβολής το οποίο δικαιολογούν αποδίδοντας την εφαρμογή της στην ευθύνη των άλλων. Φοβούμενοι ότι μπορεί να χάσουν τον κυρίαρχο ρόλο τους, θεωρούν ότι η βία μπορεί να λειτουργήσει με διπλό τρόπο. Από τη μία, να οδηγήσει το θύμα στο σωστό δρόμο, και από την άλλη, να επιβεβαιώσει το δικό τους κυρίαρχο κοινωνικό ρόλο, και να διαιωνίσει την εικόνα του «μάγκα».

Επιπλέον, οι «μάγκες», δεν απευθύνονται με ερωτικά λόγια και αισθήματα στις γυναίκες. Αλλά αντίθετα, τις βρίζουν, τις απειλούν, και τις μειώνουν διαρκώς, γιατί οι γυναίκες έχουν μία σωρεία ελαττωμάτων αφού είναι γεννημένες άπιστες. Ο έρωτας για αυτούς δεν είναι πλατωνικός. Αντίθετα, είναι ταυτισμένος με τη δική τους ηδονή, που πρέπει υποχρεωτικά να παρέχει στον «μάγκα» σωματική και ψυχική απόλαυση. Ανήκει στην ίδια κατηγορία με τις άλλες ενασχολήσεις τους όπως το χασίς και το αλκοόλ, που παρέχουν τις ίδιες απολαύσεις για αυτόν, δημιουργώντας ζάλη στον «μάγκα»…

Την γκροτέσκα αυτή τρικλίζουσα φιγούρα, με την κλίση του κορμού, το καμπούριασμα και το κεφάλι προς τα εμπρός, με το ένα χέρι ελεύθερο και το άλλο χυμένο μέσα στο μανίκι του ανάρριχτου σακακιού, με την κατάπτυστη φρασεολογία, τις χειρονομίες και τις συμπεριφορές, που αποτελεί τα ιδιαίτερα χαρακτηριολογικά μοτίβα ενός κόσμου ο οποίος κινείται στη λεπτή γραμμή του αλήτη, του αποσυνάγωγου, και του πένητα δανδή του περιθωρίου.

Για αυτές τις απόψεις και τις συμπεριφορές που επιγραμματικά αναφέρω εδώ, αλλά και για άλλες ακόμα, πολλές, ας αφήσουμε τους «μάγκες» ρεμπέτες εκεί που πραγματικά τους αξίζει να βρίσκονται, στη λήθη, και όχι να επιχειρούμε να τους πλασάρουμε σαν ένα σύγχρονο πρότυπο και ιδανικό όχημα διαφυγής από μια ζοφερή πραγματικότητα... Αρκετό κακό έκαναν ήδη!